इतिहासाच्या शोधात आयुष्य झोकून देणारे गजानन मेहेंदळे – महाराष्ट्राचा अभिमान!

 ज्येष्ठ इतिहास संशोधक आणि शिवचरित्रकार गजानन मेहेंदळे यांचं पुण्यात निधन

इतिहासाची गोडी आयुष्यभर जपणारे, युद्धशास्त्राची अनोखी जाण असलेले आणि शिवचरित्र अभ्यासक म्हणून वेगळी ओळख निर्माण करणारे ज्येष्ठ संशोधक गजानन मेहेंदळे आपल्यातून कायमचे निघून गेले. त्यांच्या जाण्याने महाराष्ट्रातील इतिहास अभ्यासकांच्या पिढीतील एक महत्वाचा दुवा तुटला आहे.

गजाननरावांनी पुण्याच्या भारत इतिहास संशोधक मंडळातून आपल्या अभ्यासाची सुरुवात केली. अठराव्या वर्षापासून युद्धशास्त्राचा गंभीर अभ्यास त्यांनी केला. वयाच्या केवळ २४ व्या वर्षी १९७१ च्या बांगलादेश युद्धात ते युद्ध वार्ताहर म्हणून गेले. ग्रंथालयातील ग्रंथांमध्ये दिसणारा इतिहास आणि प्रत्यक्ष रणांगणावर घडणारा इतिहास — या दोन्हींचा अनुभव घेण्याचं भाग्य त्यांना लाभलं.

त्यांच्या अभ्यासात तटस्थता ही प्रमुख खूण राहिली. इतिहास म्हणजे केवळ विजेत्यांचं महिमामंडन नव्हे, तर पराजितांचा दृष्टीकोनही महत्त्वाचा आहे, हे भान त्यांच्याकडे सदैव होतं. ‘Until the lions have their historians, tales of the hunt shall always glorify the hunter’ या वाक्याचा अर्थ त्यांनी आपल्या संशोधनातून सिद्ध करून दाखवला.

इतिहास समजून घेण्यासाठी त्यांनी मोडी, फार्सी, इंग्रजीसह अनेक भाषा शिकल्या. कारण आपला दस्तऐवजीकरणाचा इतिहास इतरांनी लिहिल्यामुळे त्या भाषांतून सत्य जाणून घेणं आवश्यक होतं. त्यांनी केवळ अभ्यासच केला नाही, तर नव्या पिढीला इतिहासाची गोडी लावण्यासाठी सतत मार्गदर्शनही केलं.

सोशल मीडियाच्या जलद आणि वरवरच्या माहितीच्या काळात, आयुष्यभर एकाच विषयाचा सखोल शोध घेणारी माणसं विरळ होत चालली आहेत. अशा वेळी गजाननराव मेहेंदळे यांचं योगदान अमूल्य आहे. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्यापासून त्यांनी प्रेरणा घेतली आणि इतिहासाबद्दलचं वेड आयुष्यभर जोपासलं.

आज महाराष्ट्राला राजवाडे, बेंद्रे, ढेरे यांसारख्या इतिहासवेधकांची परंपरा लाभली असली तरी अशा अभ्यासकांची संख्या झपाट्याने कमी होत चालली आहे. गजाननरावांचं जाणं ही केवळ एका व्यक्तीची हानी नाही, तर महाराष्ट्राच्या इतिहास-संवर्धन परंपरेला मोठं पोकळी निर्माण करणारी घटना आहे.

त्यांचा अभ्यास आणि ग्रंथरूपी वारसा पुढील पिढ्यांना सतत प्रेरणा देत राहील, हीच खरी श्रद्धांजली!